صالحین مسجد( با محوریت بینش مطهــر )

سنگر مجازی حلقه های صالحین

صالحین مسجد( با محوریت بینش مطهــر )

سنگر مجازی حلقه های صالحین

صالحین مسجد( با محوریت بینش مطهــر )
روش شناسی(متدولوژی) استاد مطهری
برای درک صحیح از اسلام، انسان و جهان هستی،
برای جستجو گران حقیقت بویژه جوانان جذاب خواهد بود.
روش شناسی فیلسوفی عارف
و فقیهی مجاهد
که هنوز عبارت زیبای او، وجدان های بیدار را
به تحسین نظام فکریش وا می دارد
که گفت:
"من ستایشگری معلمی هستم
که اندیشیدن را به من بیاموزد
نه اندیشه ها را"


پیوندهای روزانه
کلمات کلیدی

صالحین سردار شهید خادم صادق

بهترین تفریح مؤمن شناست.

استخر نیم بهای برق شیراز ویژه ی صالحین

استخر برق شیراز نیم بها

اصول کار تیمی

غدیرخم از نگاه شهید مطهری

مبلغ و میزان قدرت مقاومت یک ملّت

رئیس جمهور آمریکا فتوا صادر کرده است که

مقاومت مردم غزه نمونه ای از قدرت مقاومت انسان

امروز قضیّه‌ى اوّل جهان اسلام قضیّه‌ى غزّه است؛

خطبه‌هاى امام خامنه ای در نماز عید سعید فطر

سگ هارى و گرگ درنده‌اى به انسانهاى مظلوم حمله کرده است؛

سامانه پیامک KHAMENEI.IR

توصیه قرآن برای انتخاب همسر

همایش آسیب شناسی ماهواره (دجالواره)

دجال در آخر الزمان مردم را فرا می خواند به عبودیت خودش

مفهوم دجال در روایات

باید کار را از نقطه ی آسان و با مساعدت همگرایان آغاز کنیم

مقایسه دجالواره با ماهواره

دجال به عنوان نماد قدرت ثروت و فرهنگ که در تقابل با دین

باید با این هنر ها آشنا شد و با ابراز خودشان به جنگ آنها رفت

ماهواره به دنبال تغییر سبک زندگی

دجال که در آخر الزمان است با همه اقتدارهای دجال های گذشته

شروع عملیات افشای دجالواره شیطان با رمز یا علی بن ابیطالب علیه السلام

آغاز عملیات بزرگ افشای دجالواره شیطان

افشای دجالواره شیطان

شروع عملیات

سپاه احمدبن موسی شیراز پیشتاز افشای دجالواره ی شیطان

نشست های مقدماتی عملیات بزرگ دجالواره شیطان

یک شاه بیت اخلاقی در روابط اجتماعی

آخرین نظرات

انسانشناسی مناسک عاشورایی

سه شنبه, ۵ آذر ۱۳۹۲، ۱۲:۲۷ ق.ظ

انسانشناسی مناسک عاشورایی 

در گفتگو با دکتر فکوهی

Print Friendly

زمان انتشار: ۱۳:۰۱ ۱۳۹۱/۱۰/۱

مناسک از مهم ترین عواملی هستند که می توانند حافظه تاریخی را در سطح فردی ولی از آن مهم تر در سطح جمعی تولید و بازتولید کنند

ناصر فکوهی، انسان شناس، نویسنده و مترجم برجسته هم روزگار ماست. او دانشیار گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، مدیر تارنمای انسان شناسی و فرهنگ و عضو انجمن بین المللی جامعه شناسی و ایران شناسی است. آنچه در پی می آید، گفت وگوی ما با ایشان درباره آئین های عاشورایی و شهر از منظر نگاه انسان شناسانه است.

آئین های
عاشورا از زاویه نگاه انسان شناسی چون شما، چه مفهومی دارد؟

ناصر فکوهی- آئین های عاشورا در نگاه علوم اجتماعی جزئی تفکیک ناپذیر از مجموعه هایی به
حساب می آیند که در فرهنگ به آن ها فرایندهای مناسکی اطلاق می شود و تقریبا در تمام
جوامع کنونی و گذشته انسانی وجود داشته اند. البته با اشکال، محتواها، کارکردها و روابط
متفاوتی که هر بار باید به دقت به آن ها اشاره کرد. بنابراین نباید نتیجه گرفت که استفاده
از مفهوم «مناسک» لزوما ما را در نوعی جهان شمولی در سطح جهانی، در سطح اسلام و حتی
در سطح مذهب شیعه قرار دهد. این شاید نقطه اساسی باشد که تفکر اجتماعی را از رویکردهای
دینی به موضوع جدا می کند. برای شهرشناسان، فرهنگ شناسان، انسان شناسان و جامعه شناسان، این مناسک در کنار مضامین مذهبی و بسیار مورد احترامشان دارای نقش ها و کارکردها و
جایگاه هایی اساسی در نظام اجتماعی هستند.

اگر خواسته باشیم به صورت مختصر به مواردی اشاره کنم، می توانم به چند فرایند که در مناسکی همچون عاشورا در نظام اجتماعی پدید می آید، در این گفت وگوی کوتاه بپردازم. نخستین فرایند،
فرایند تولید و بازتولید حافظه تاریخی است. مناسک از مهم ترین عواملی هستند که می توانند
حافظه تاریخی را در سطح فردی ولی از آن مهم تر در سطح جمعی تولید و بازتولید کنند.
این حافظه می تواند استناد به وقایعی مستند یا با استناد به وقایعی اسطوره ای باشد
ولی آنچه اهمیت دارد در واقعی بودن (در معنی دقت در روند و جزئیات رویدادها) و یا اسطوره ای بودن
(در معنای پر و بال گرفتن های ذهنی و اخلاقی و نمادین و نشانه شناختی و غیره) نیست،
آنچه اهمیت دارد، مفهوم «بازگشت»ی است که مناسک ایجاد می کند که لزوما بازگشتی تقویمی
است چنانکه این مراسم هر سال تکرار می شود و زمینه ای را ایجاد می کند که استناد های
تاریخی که به ویژه در بعد ارزشی، اخلاقی و الگو وارشان اهمیت داشته باشند، تکرار شوند.

از همین جا به نقش مهم دیگر مراسم عاشورا و آیین های مشابه می رسیم، اینکه این مناسک، مناسکی هویت ساز هستند؛ یعنی، افراد شرکت کننده در آن ها با مشارکت خود و بر اساس بازتولید
الگوهای برگرفته از نمونه های آغازین (
archétype) به شخصیت خود هویت می بخشند یا این هویت را تقویت می کنند. حال با توجه به آنکه هر جامعه ای بدون برخورداری از کنشگرانی که دارای هویت هایی انسجام یافته در سطوح فردی و جمعی باشند، نمی تواند به حیات خود ادامه دهد، اهمیت چنین مناسکی و دلیل پایداری شان را درک می کنیم. با هر بار تکرار مراسم، هویت ها، بازسازی شده و انسجام می یابند و کنشگران می توانند نه تنها در فرایند مراسم، بلکه به ویژه پس از آن در روابطی اجتماعی بر اساس تعاملات رفتاری و ذهنی با یکدیگر مشارکت کنند و به جامعه خود تداوم ببخشند. در کل هر جامعه ای از خلال مجموعه ای از چنین فرایندهای آیینی می تواند خود را تعریف، الگوهای مرجع خود را ساخته و به حیات اجتماعی خود ادامه دهد. البته این نکته را نیز ناگفته نگذاریم که رویکرد نسبت به این یا آن مراسم، برای مثال رویکرد نسبت به مراسم عاشورا لزوماً در بین گروه های
مختلف اجتماعی یکسان نیست. به عبارت دیگر افراد یک جامعه بر اساس تکثر در آیین ها و تکثر در تعبیرشان از هر آیین هویت های فردی و اجتماعی خود را بازسازی می کنند.و سرانجام باید به نقش این آیین در بازسازی قالب های «زمانی / مکانی» در نظام کنش، اشاره ای کوتاه کرد، هر آیینی کمک می کند که مجموعه کنشگران یک جامعه بتوانند ظرف یا ظروف زمانی / مکانی خود را بازیابند. تکرار مراسم، تکراری است که زمان و مکان را بازسازی می کند و به فرد و گروه اجازه می دهد خود را در «جهان» بازیابد. در صورت نبود چنین فرایندهایی یا در صورت تضعیف آن ها بی شک، چنین ظروفی نیز تضعیف شده و ما با آسیب هایی روبرو خواهیم شد که به دلیل اخلال در تولید و بازتولید فضا و زمان به وجود می آیند.

هنوز هم تهران در بسیاری از زمینه ها از سبک زندگی گرفته تا سیستم معماری الگویی برای سایر
شهرستان هاست و به همین دلیل نیز توجه و آسیب زدایی از تهران نه امری صرفا محلی بلکه امری است که باید آن را ملی به شمار آورد.

- به نظر شما علت آنچه که این آئین ها را در تهران متمایز از سایر شهرهای ایرانی می کند، چیست؟

فکوهی- اگر به موضوع با دیدی که در بالا اشاره کردم نگاه کنید، این مسئله را هر بار می تواند
در پهنه فرهنگی جدیدی به صورت متفاوتی مشاهده کرد. به عبارت دیگر تنها مراسم و آیین های
تهران نیست که متفاوت است، بلکه اگر شما به شمال و جنوب و غرب و شرق ایران بروید یا
حتی از شهری به شهر دیگر و از روستایی به روستای دیگر بروید، هر بار با شکل و محتوایی
ولو اندکی متفاوت روبرو می شوید. تفاوت ها گاه نیز بسیار افزایش می یابند. برای نمونه
نگاه کنید به مراسم عاشورا در جنوب ایران، مثلا بوشهر و همین مراسم در تهران. دلیل
آن است که نظام اجتماعی از خلال مراسم، خود را بازسازی می کند و این خود هر بار در
سطح متفاوتی تعریف می شود و هویت یا هویت های متفاوتی را باسازی می کند.

اما در مورد تهران نکته دیگری نیز وجود دارد. تهران بیش از ۲۰۰ سال است که پایتخت ایران است
همین پایتخت بودن، بی شک ظرف فضایی / زمانی را که بالاتر از آن نام بردم، متفاوت می کند.
از دوره قاجار به ویژه اهمیت خاصی به تمام مراسمی که در تهران برگزار می شد، داده
می شد به خصوص مراسم دینی و از همه آن ها مهم تر مراسم ماه محرم، شبیه خوانی ها و غیره.
دلیل این امر روشن است، پایتخت به مثابه مرکزیت باید به سایر نقاط پهنه ای که بر آن
سلطه خود را اعمال می کرد الگوهای لازم را ارائه می داد و هویت مرکزی باید با شدتی
بسیار بیشتر از هویت های پیرامونی شکل می گرفتند.

البته این امر نه صرفا شامل دوره تاریخی گذشته می شود و نه صرفا شامل مراسم دینی، هنوز هم
تهران در بسیاری از زمینه ها از سبک زندگی گرفته تا سیستم معماری الگویی برای سایر
شهرستان هاست و به همین دلیل نیز توجه و آسیب زدایی از تهران نه امری صرفا محلی بلکه
امری است که باید آن را ملی به شمار آورد.

اگر خواسته باشم به صورت دقیق تر درباره عاشورا در تهران سخن بگویم باید بر این نکته تاکید کنم
که از زمان قاجار تا امروز این مراسم، به خصوص از خلال فرایندهای رسانه ای و نمایشی
نظیر شبیه خوانی ها یا تعزیه، نقشی بی مانند در شکل دادن به هویت تهرانی داشته اند.
این هویت از لحاظ فضایی / زمانی در گروهی از مناسک شکل می گیرد که برخی از آن ها مذهبی اند
نظیر مراسم محرم و صفر، ماه رمضان و نیمه شعبان، برخی دیگر نیز ملی اند که مهم ترین
آن ها نوروز است ولی به مراسمی چون شب یلدا و غیره نیز می توان اشاره کرد. در مورد
تهران مرکزیت مذهبی که با تشعشع خود ایجاد هویت های گسترده می کرده است در بازار آغاز
می شده است، هنوز نام و حافظه تعزیه های بازار در اذهان مردم وجود دارد و هنوز هم بازار
یکی از مهم ترین مراکز برگزاری برنامه های مربوط به محرم است، اما همانگونه که گفتم
مرکزیت فضای شهری که ابتدا در بازار تعریف می شد، در شهر مدرن به کل شهر سرایت می کند
و امروز به صورتی بسیار گسترده برپایی نقاط عزاداری و نذر را در سطح شهر می بینید که
به ایجاد هویت های محلی گاه بسیار خرد در سطح هیئت ها منجر می شود. این پدیده ها، پدیده هایی هویتی است که اهمیت زیادی برای شناخت یک جامعه دارد و نمی توان آن ها را با عناوینی
نسبتا سطحی چون «فرهنگ عامه» مسائلی پیش پا افتاده دانست. به نظر ریشه های تاریخی و
تحول مراسم و مناسکی چون عاشورا در سطح شهری چون تهران یکی از بهترین مولفه ها برای
درک تاریخ فرهنگی این شهر و کنشگران آن به حساب می آید. از طریق دنبال کردن این تاریخ
و به خصوص جزئیات مراسم، بررسی شباهت ها و تفاوت های آن ها، با روش های تطبیقی و ساختاری، نمادین، نشانه شناختی و زبان شناختی به گمان من می توان به درک و شناخت و تحلیل هایی عمیق از جامعه ایرانی و از شهر تهران رسید که تحلیل ها و رویکردهای کلان به هیچ عنوان
قادر به انجام آن ها نیستند و عموما تصاویری انحراف یافته و دستکاری شده را جایگزین
واقعیت های اجتماعی که دیده نشده اند می کنند و تمایلی وسواس گونه به آن دارند که تفسیرهایی برآمده از ذهنیت های شکل گرفته در فرهنگ های دیگر را با واقعیت اجتماعی خود انطباق
دهند که البته ناممکن است.

- آئین های عاشورا، چه نسبتی با انسان شناسی شهری، آن هم شهری با ویژگی های کلان شهر تهران دارد؟

فکوهی- گمان می کنم بخش بزرگی از آنچه در بالا گفتم بتواند به عنوان پاسخی برای پرسش شما به
حساب بیاید، اما اگر خواسته باشم به صورت دقیق تری بر موضوع انسان شناسی شهری و عاشورا
تاکید کنم خواهم گفت، مراسم عاشورا به دلیل مشارکت گسترده ای که اقشار بسیار متفاوتی
از مردم از گروه هایی با سرمایه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی متفاوت در آن دارند یکی
از بهترین موقعیت ها را برای مطالعات مردم نگارانه؛ یعنی، نزدیک شدن کامل و مشارکت
بسیار نزدیک در محیط شهری با کنشگران اجتماعی و فرایندهای کنش شهری به وجود می آورد
که به ندرت می توان در نظام های اجتماعی به دست آورد. برای رسیدن به موقعیت هایی نظیر
عاشورا یا دقیق تر بگوییم دهه محرم که یک فرایند طولانی مدت (۱۰ روزه) از مشارکت گسترده
و عمیق اجتماعی است، ما باید بسیار در فرهنگ های دیگر و حتی در فرهنگ خودمان جست وجو
کنیم. سطح «درام اجتماعی» به اصطلاحی که ویکتور ترنر برای این گونه مراسم به کار می برد،
به حدی بالاست که در زندگی روزمره جز در موقعیت های بسیار بحرانی و آن هم به مدتی بسیار
کوتاه نمی توان به آن دست یافت. هم از این رو به گمان من، یکی از بخش های میراث فرهنگی
بسیار پر ارزش ما این مراسم و تکرار سالانه آن هاست که در طول برگزاری خود امکان مطالعات
گسترده ای را در سطوح مختلف و فرهنگ های گوناگون این سرزمین که تکثر بی پایانی از لحاظ فرهنگی دارد، فراهم می کند. این کار متاسفانه تاکنون بیشتر محلی یا نقطه ای انجام گرفته است، اما به گمان من، ما باید بیشتر در ابعاد و با روش های تطبیقی که رویکرد اصلی انسان شناسی هستند، انجام بگیرند. افزون بر این، مراسم عاشورا تاکنون بیشتر از بعد دینی یا مناسکی شان مورد بررسی قرار گرفته اند که آن را باید در چارچوب انسان شناسی دینی یا نمادین طبقه بندی
کرد، در حالی که مطالعات شهری در این زمینه بسیار اندک هستند. دقت کنید که زمانی که از مطالعات شهری صحبت می کنم منظورم این نیست که بر این مراسم «در» شهرها کار نشده
است بلکه منظورم آن است که بر این مراسم به مثابه «پدیده های شهری» مطالعه نشده است.
حتی از این نیز باید پیش تر رفت و گفت بر این مراسم به مثابه پدیده های «مدرن» کار نشده است، زیرا پیش فرض آن بوده که این مراسم و مناسک پدیده هایی «سنتی» و نوعی میراث «موزه نگارانه» هستند (التبه این دیدگاهی بوده که علوم اجتماعی مطرح می کرده که ربطی به ارزش بالای دینی مراسم ندارد) این در حالی است که به نظر من، مراسم کنونی ای که ما با آن ها روبرو هستیم، بیشتر از آنکه صرفا قابل تحلیل از دریچه روابط و ریشه های سنتی شان باشند، قابل تحلیل از طریق روابطشان با نظام های مدرن شهری و جهانی شدن هستند.


ejtemaee.ir

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی